Sędziak Stanisław Jerzy, pseud. i krypt.: Warta, Wola, Oset, Zaremba, Wojna, Kulesza, Wiatr, S-2, T (1913–1978), oficer WP, cichociemny, oficer Armii Krajowej, Delegatury Sił Zbrojnych na Kraj i Zrzeszenia «Wolność i Niezawisłość». Ur. 7 IX w Gwizdałach (pow. węgrowski), był synem Antoniego, hutnika, zarządcy majątków, i Marii z Wolińskich.
S. uczył się od r. 1924 w gimnazjum w Grodnie, od r. 1927 w gimnazjum w Białymstoku. Do Korpusu Kadetów nr 3 w Rawiczu wstąpił w r. 1930 i tam w r. 1934 uzyskał świadectwo dojrzałości. W l. 1934–6 uczył się w Szkole Podchorążych Piechoty w Ostrowi Mazowieckiej, po jej ukończeniu został mianowany podporucznikiem służby stałej piechoty i przydzielony do 7. pp Legionów w Chełmie, gdzie pełnił funkcję dowódcy plutonu.
Kampanię wrześniową 1939 r. odbył S. jako dowódca 8. komp. w 95. rezerwowym (rez.) pp 39. Dyw. Piechoty Rez. w Armii «Lublin» i brał udział w walkach między Puławami a Kazimierzem Dolnym oraz w rejonie Łęcznej, Rejowca i Krasnobrodu w ramach II bitwy tomaszowskiej (22–27 IX) Frontu Północnego. Uniknął niewoli niemieckiej. Aresztowany w Tarnowie, w tym samym dniu uciekł. W nocy z 16 na 17 XII 1939 przeszedł granicę polsko-słowacką, a później przez Węgry, Jugosławię dotarł 7 II 1940 do Marsylii. We Francji S. wstąpił do WP i otrzymał przydział do Centrum Wyszkolenia Piechoty w Coëtquidan.
Po kapitulacji Francji S. ewakuowany 26 VI 1940 dostał się do Wielkiej Brytanii (Liverpool). Tam w Biggar początkowo pełnił obowiązki dowódcy baonu szkolnego, a następnie dowódcy plutonu w 7. komp. 3. baonu 1. Brygady Strzelców. Od 2 I do 31 V 1941 S. był na kursie działającej na obczyźnie Wyższej Szkoły Wojennej, a po jego ukończeniu został oficerem dyplomowanym, mianowany porucznikiem ze starszeństwem od 20 III 1941. Praktykę sztabową S. odbył w angielskiej 54. dyw. zmotoryzowanej (do grudnia 1941). Potem przeszedł specjalne przeszkolenie dywersyjne do działalności w kraju. Przybrał pseud.: Warta i Wola oraz nazwisko: Stanisław Sędziszewski.
W nocy z 3 na 4 IX 1942 (operacja lotnicza o krypt. Rheumatism) został S. zrzucony w grupie pięciu spadochroniarzy na placówkę odbiorczą «Ugór». Po skoku awansował do stopnia kapitana dyplomowanego. Z miejsca zrzutu został przeprowadzony do Warszawy. Na początku grudnia 1942 objął w Lidzie funkcję szefa sztabu Okręgu Nowogródzkiego Armii Krajowej (AK), którego komendantem był major, a następnie ppłk Janusz Szlaski, pseud. Prawdzic, Borsuk. S. usprawnił na podległym sobie terenie struktury AK, a na początku 1943 r. przeorganizował Okręg, tworząc zamiast obwodów ośrodki dywersyjno-partyzanckie. Wielokrotnie zastępował komendanta Okręgu ppłk. Szlaskiego. W wyniku działalności S-a Okręg Nowogródzki AK dysponował dobrze uzbrojonymi oddziałami partyzanckimi, które wykonały wiele akcji zarówno przeciw okupantowi niemieckiemu, jak i radzieckim oddziałom partyzanckim. W maju 1944 Okręg Nowogródzki AK dysponował m. in. dziewięcioma batalionami piechoty i dwoma szwadronami kawalerii oraz licznymi innymi oddziałami (m. in. saperzy, łączność). Funkcję szefa sztabu Okręgu Nowogródzkiego AK S. pełnił do 25 VI 1944. S. był przeciwnikiem (zatwierdzonej w czerwcu 1944 przez Komendę Główną AK) operacji «Ostra Brama», której celem miało być zdobycie Wilna przed wejściem wojsk radzieckich: miasto jednak 13 VII zajęła Armia Czerwona. Nieufny wobec ZSRR, S. nie wziął udziału w znanej «odprawie» 17 VII w Boguszach, na którą zostali zaproszeni przez Rosjan oficerowie średniego stopnia Okręgów Wileńskiego i Nowogródzkiego AK i podstępnie aresztowani przez NKWD. Po śmierci ppłk. dypl. Macieja Kalenkiewicza, pseud. Kotwicz, mianowanego komendantem Okręgu Nowogródzkiego AK, który poległ 21 VIII t. r. w walce z oddziałami radzieckimi pod Surkontami, S. pełnił obowiązki komendanta tego okręgu i dopiero w połowie października t. r. przekazał dowództwo kpt. dypl. Bolesławowi Wasilewskiemu «Bustromiakowi». We wrześniu t. r. był już majorem.
W listopadzie t. r. S. wyjechał do Wilna, a stamtąd w 2. poł. grudnia 1944, posługując się dokumentami na nazwisko Stanisław Woliński (używał także nazwisk: Czesław Noakowski, Stanisław Sędziszewski), do Białegostoku, gdzie w stopniu plutonowego wstąpił do wojska. W poł. lutego 1945 zgłosił się u szefa sztabu Okręgu Białostockiego AK mjr. dyplomowanego Wincentego Ściegiennego, pseud. Las, Pilica, i w kilka dni później został jego zastępcą. Komendantem Okręgu Białostockiego AK był wówczas płk Władysław Liniarski, pseud. Mścisław, który po formalnym rozwiązaniu w styczniu 1945 AK przemianował tę organizację na Obywatelską Armię Krajową (OAK). W tym czasie S. sprawował nadzór nad oddziałami zbrojnymi, które znajdowały się na terenie Okręgu Białystok, m. in. mjr. «Łupaszki» (Zygmunta Szendzielarza), mjr. «Dzikiego» (Aleksandra Rybnika), mjr. «Zemsty» (Franciszka Szabunia), mjr. «Bruzdy» (Jana Tabortowskiego), ppor. «Lisa» (Andrzeja Sobolewskiego) oraz kierował redagowaniem i kolportażem pism, wydawanych na tym terenie (m. in. „Biuletyn Informacyjny Ziemi Białostockiej”, „Echa Leśne”, „Puszcza szumi”, „Wolne Słowo”, „Honor i Ojczyzna”). Po aresztowaniu w dn. 2 III 1945 mjr. «Lasa» S. objął funkcję szefa sztabu Okręgu Białystok OAK (awansowany 1 VI t. r. na podpułkownika), zaś na początku sierpnia 1945 po aresztowaniu płk. «Mścisława» przejął dowodzenie Okręgiem Białostockim, obejmując funkcję delegata sił zbrojnych na ten Okręg. Po 16 VIII odmówił wykonania wydanego z więzienia rozkazu «Mścisława», by ujawnić struktury konspiracji w Okręgu Białostockim, uważając, że został on wymuszony przez Urząd Bezpieczeństwa (UB), (później zresztą «Mścisław» odwołał rozkaz grypsem). W ramach akcji «rozładowania lasów» w ciągu sierpnia i września 1945 S. przeprowadził demobilizację największych oddziałów partyzanckich w Okręgu Białostockim Delegatury Sił Zbrojnych; rozformowano m. in. 5. Brygadę Wileńską «Łupaszki» oraz oddziały «Bohuna» (Mieczysława Jastrzębskiego) i «Jura» (ppor. Hieronima Piotrowskiego).
W październiku 1945, będąc już w Zrzeszeniu «Wolność i Niezawisłość» (WiN), po przekazaniu swej funkcji ppłk. Michałowi Świtalskiemu, pseud. Juhas, wyjechał S. do Warszawy i w październiku t. r. mianowany został drugim zastępcą (do spraw organizacyjno-wojskowych) prezesa Obszaru Centralnego WiN ppłk. Józefa Rybickiego, pseud. Maciej, a po jego aresztowaniu 22 XII 1945, ppłk. Wincentego Kwiecińskiego, krypt. V–T. W okresie kryzysu organizacyjnego WiN w październiku–grudniu 1946 (po rozbiciu II Zarządu Głównego i aresztowaniu prezesa WiN płk. Franciszka Niepokólczyckiego «Halnego») ppłk W. Kwieciński podjął próbę odtworzenia komórek naczelnych WiN, opierając się na strukturach Obszaru Centralnego. Zarząd tego Obszaru zaczął wówczas pełnić rolę ZG (tzw. III ZG WiN), zaś S. jako zastępca Kwiecińskiego był w zakresie swych obowiązków de facto wiceprezesem WiN. Wysiłki Kwiecińskiego i S-a zostały przerwane falą aresztowań w grudniu 1946 – styczniu 1947, kiedy to UB rozbił III ZG WiN i powiązany z nim Komitet Porozumiewawczy Organizacji Polski Podziemnej (KPOPP). S. został aresztowany 4 I 1947 w Warszawie i osadzony w więzieniu mokotowskim. Fizycznie i psychicznie był maltretowany przez oficerów śledczych Min. Bezpieczeństwa Publicznego. S. sądzony był z przedstawicielami KPOPP: W. Kwiecińskim, Wacławem Lipińskim, Włodzimierzem Marszewskim, Marią Marynowską, Adamem Obarskim i Haliną Sosnowską. Wyrokiem Wojskowego Sądu Rejonowego w Warszawie z dn. 27 XII 1947 S. skazany został na karę śmierci. Na podstawie amnestii z 22 II t. r. zmieniono ją na karę dożywotniego więzienia. S. więziony był od 12 I 1949 we Wronkach, od 24 XI 1954 w Rawiczu, a następnie w Strzelcach Opolskich. Dn. 7 V 1956 Wojskowy Sąd Garnizonowy w Warszawie na mocy ustawy o amnestii z dn. 27 IV 1956 złagodził S-owi karę dożywotniego więzienia do 12 lat pozbawienia wolności, zaś Rada Państwa decyzją z dn. 24 IV 1957 skorzystała z prawa łaski i zawiesiła mu resztę kary na okres 2 lat.
Od dn. 1 XII 1957 S. zatrudniony był w Zjednoczonych Zespołach Gospodarczych «Inco-Pax». Z dn. 12 III 1971 przeszedł na rentę inwalidzką. Był autorem pracy pt. Działalność Nowogródzkiego Okręgu Armii Krajowej (mszp. w WIH: sygn. III/49/60) opublikowanej z pewnymi zmianami pt. Nowogródzka konspiracja w zbiorze pt. „Ze wspomnień żołnierzy AK Okręgu Nowogródek”, w opracowaniu E. Wawrzyniaka (W. 1988). S. zmarł 2 VIII 1978 w Toruniu i tam został pochowany. Odznaczony był Krzyżem Virtuti Militari 5 kl. oraz dwukrotnie Krzyżem Walecznych.
W małżeństwie zawartym w r. 1957 z Wandą z Mizgierów (ur. 1928), miał S. synów: Andrzeja (ur. 1958) i Sławomira (ur. 1961) oraz córkę Zofię (ur. 1968).
Fot. w: Ze wspomnień żołnierzy AK Okręgu Nowogródek, Oprac. E. Wawrzyniak, W. 1988 s. 112–13; Informator o nielegalnych antypaństwowych organizacjach i bandach zbrojnych działających w Polsce Ludowej w latach 1944–1956, Wyd. Min. Spraw. Wewnętrznych, Biuro „C”, W. 1964 (przedruk. – L. 1993) s. 15, 92, 93; – Armia Krajowa. Dramatyczny epilog, Pod red. K. Komorowskiego, W. 1994; Bystrzycki P., Znak cichociemnych, P. 1991; Chlebowski C., Pozdrówcie Góry Świętokrzyskie, W. 1988 (fot.); Erdman J., Droga do Ostrej Bramy, Londyn 1984; Garliński J., Politycy i żołnierze, Londyn 1972; Kara śmierci dla Lipińskiego i Marszewskiego, „Dzien. Pol. i Dzien. Żołnierza” 1947 nr 307 s. 1; Kersten K., Narodziny systemu władzy. Polska 1943–1948, Paris 1986; Korab-Żebryk R., Operacja wileńska AK, W. 1988; Kurtyka J., Na szlaku AK (NIE, DSZ, WiN), „Zesz. Hist.” (Paryż) Z. 94: 1990 s. 26, 36, 38, 41, 42; Pilch A., Partyzanci trzech puszcz, W. 1992 s. 48–9, 54, 60, 145 (fot.); Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski 1864–1945, Londyn 1983 III; Siemaszko Z. S., Narodowe Siły Zbrojne, Londyn 1982; Tucholski J., Cichociemni, W. 1988 (fot.); W 50-lecie powstania Wyższej Szkoły Wojennej w Warszawie, Pod red. W. Chocianowicza, Londyn 1969; Woźniczka Z., Zrzeszenie „Wolność i Niezawisłość”, W. 1992; Zagórski A., Przywódcy WiN-u. Stanisław Jerzy Sędziak ps. «Wiatr», «Warta», «Oset», „Orzeł Biały” 1993 nr 5 (20) s. 17, nr 9 (24) s. 10–11; tenże, Schemat organizacyjny WiN-u (1945–1948) cz. I–II, „Zesz. Hist. WiN-u” R. 1: 1992 s. 9, 15–16, R. 2: 1993 s. 50; – AK w dokumentach, III–IV, Wr. 1991 VI; Banasikowski E., Na zew ziemi wileńskiej, W.–Paryż 1990; Pol. Siły Zbrojne, III; Prawdzic-Szlaski J., Nowogródczyzna w walce 1940–1945, Londyn 1976 (wspólna fot.); W służbie obcego wywiadu, Oprac. R. Juryś, W. 1948, s. 7, 24–5, 143–175, 264, 270; Wiśniewski W., Ostatni z rodu, Paryż 1989; – „Tyg. Powsz.” 1978 nr 49; „Życie Warszawy” 1947 nr 334 s. 2, nr 342 s. 2, nr 344 s. 2, nr 353 s. 2, nr 355 s. 1–2; – Arch. Zjednoczonych Zespołów Gospodarczych „Inco-Pax” w W.: Koperta osobowa S-a bez sygn.; Sąd Warszawskiego Okręgu Wojsk.: Sr 1476/47; Studium Polski Podziemnej w Londynie: Dokumenty osobowe i weryfikacyjne S-a, bez sygn.; – Pisma Urzędu Miejskiego w Tor., Wydz. Spraw Obywatelskich z dn. 31 VII 1991 i USC w Tor. z dn. 17 VII 1991 do autora.
Krzysztof A. Tochman